Họa sĩ Nguyễn Sáng: Tài năng lớn của nền mỹ thuật Việt Nam
Hà Nội (TTXVN 31/7/2023) Họa sĩ Nguyễn Sáng là một trong "bộ tứ" "Sáng, Nghiêm, Liên, Phái" (Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên và Bùi Xuân Phái) nổi tiếng của giới hội họa Việt Nam đương đại. Ông là một trong số những hoạ sĩ có những tác phẩm sơn dầu, sơn mài đẹp nhất về đề tài chiến tranh cách mạng Việt Nam. Ngôn ngữ hội họa của ông có tầm khái quát cao, kết hợp nhuần nhuyễn nghệ thuật truyền thống với thành tựu nghệ thuật hiện đại thế giới, đóng góp vào việc cách tân hội họa hiện đại Việt Nam.
Trong Lời giới thiệu cuốn sách “Nguyễn Sáng” của Nhà xuất bản Mỹ thuật (2017) có viết: “Hội họa Việt Nam thế kỷ XX có để lại một vài tên tuổi lớn. Nếu chỉ được phép chọn ra ba người, thì một trong ba người ấy sẽ rất khó nếu không phải là Nguyễn Sáng. Bằng tác phẩm, người nghệ sĩ chứng minh tên của mình, và Nguyễn Sáng đúng là một nghệ sĩ như vậy.”
* Bậc thầy về tranh sơn mài
Họa sĩ Nguyễn Sáng sinh ngày 1/8/1923, tại làng Điều Hòa, tỉnh Mỹ Tho, (nay thuộc thành phố Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang). Nhưng Hà Nội là cái nôi của nghệ thuật Nguyễn Sáng. Theo Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam, họa sĩ Lương Xuân Đoàn: "Họa sĩ Nguyễn Sáng rất yêu Hà Nội. Vào quê Nam cứ mỗi chiều Sài Gòn, ông lại ngồi bệt trước của nhà mà nhớ ra Bắc, nhớ Hà Nội. Ông từng kể với tôi rằng, biết bao giờ ông mới trở về căn nhà ở Hà Nội - nơi hằn khắc những dấu tích của đời ông và cũng là nơi thăng hoa của biết bao điều kỳ diệu khi tài năng hội họa của ông phát lộ âm thầm, rồi tự sáng chói. Khi nhìn thấy ông khóc vì nhớ Hà Nội, tôi chợt nhớ bức chân dung tự họa mà ông đã vẽ như một định mệnh từ rất sớm cái đời sống bên trong số phận của số phận mình….".
Nguyễn Sáng đam mê hội họa từ nhỏ. Năm 1938, ông thi vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.
Tháng 8/1945, ông tham gia cách mạng ở Hà Nội. Cuối năm 1946, ông lên chiến khu Việt Bắc, dùng hội họa phục vụ cuộc kháng chiến của dân tộc. Nguyễn Sáng là một trong số những họa sĩ của Việt Nam sử dụng thành thạo nhiều chất liệu hội họa, trong đó có những chất liệu quan trọng, như: sơn mài, sơn dầu, lụa… Và hầu như ở chất liệu nào, ông cũng đều để lại những dấu ấn tài hoa.
Các tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Sáng là sự giao thoa hài hòa giữa nghệ thuật hiện đại thế giới và tinh hoa truyền thống nước nhà, in đậm dấu ấn lịch sử cuộc đấu tranh chống ngoại xâm của dân tộc. Ông để lại nhiều tác phẩm nổi tiếng, như: “Kết nạp Đảng tại chiến trường Điện Biên Phủ”, “Giặc đốt làng tôi”, “Chùa Tháp Phổ Minh”, “Thiếu nữ bên Hồ Gươm”, “Hành quân đêm mưa”, “Bộ đội nghỉ trưa trên đồi”, “Thành đồng Tổ quốc”...
Họa sĩ Nguyễn Sáng đã có cuộc cách tân đáng kể trong lĩnh vực sơn dầu và nhất là sơn mài. Đồng thời, ông cũng khai thác thành công phong cách nghệ thuật hội họa hiện đại châu Âu, nhưng vẫn không xa rời nghệ thuật dân gian và cổ truyền Việt Nam. Nghệ thuật của ông là sự kết hợp hài hòa giữa tính hiện đại và tinh hoa của dân tộc. Cùng với họa sĩ Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tư Nghiêm ông là cây đại thụ của sơn mài Việt Nam. Nếu họa sĩ Nguyễn Gia Trí đưa nghệ thuật sơn mài đến đỉnh cao của những cảnh thần tiên mộng ảo, vàng son cung đình, đài các của tầng lớp thị dân, thì họa sĩ Nguyễn Sáng lại đẩy nghệ thuật sơn mài đến đỉnh cao khác với tầng lớp đời thường cần lao, chiến tranh, cách mạng, những xung đột mạnh mẽ của cuộc sống hiện tại. Ông bổ sung vào tranh sơn mài bảng màu vàng, xanh, diệp lục với cách diễn tả phong phú dường như vô tận.
Với chất liệu sơn mài, ông đã tạo ra một kỹ thuật mới về màu và sắc độ. Nếu thử nghiệm vào năm 1960 của họa sĩ Nguyễn Sáng trên tác phẩm “Học đêm” cho khả năng biểu đạt sơn mài theo lối diễn hình phương Tây, dù rất xuất sắc, nhưng ông cũng tự nghiệm thấy rằng tính chất đặc trưng của chất liệu có phần mờ nhạt; thì trong những tác phẩm sau này, họa sĩ đã thiên hơn về mảng khối tượng trưng như được đúc rút ra từ nghệ thuật dân gian. Cái chất Đông Hồ, Hàng Trống đã sống lại trong các tác phẩm của ông như một chất nhựa tạo nên tổ chức kết cấu bố cục.
Ở các tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Sáng, người ta còn nhìn thấy ảnh hưởng nghệ thuật hội họa của các bậc thầy phương Tây hiện đại, từ Picasso cho đến Matise được quyện chặt với “hồn” dân tộc Việt Nam. Những yếu tố này được hiện diện đầy đủ trong bức tranh “Kết nạp Đảng tại chiến trường Điện Biên Phủ” - tác phẩm được coi là bản hùng ca về chủ nghĩa yêu nước và tinh thần cách mạng của nhân dân Việt Nam trong hội họa. Các tác phẩm của Nguyễn Sáng có tầm cỡ về kỹ năng, mang rõ những thông điệp lớn về thân phận con người và tiềm ẩn một tài năng lớn của sáng tạo hiện đại cho nền mỹ thuật Việt Nam. Giai đoạn sung sức nhất trong sự nghiệp sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Sáng vào thập niên 70 của thế kỷ XX.
Bên cạnh những tác phẩm nổi tiếng về đề tài cách mạng, họa sĩ Nguyễn Sáng còn là bậc thầy về tranh chân dung, làm nổi bật cả tính cách lẫn đặc điểm của nhân vật. Ông vẽ nhiều tranh chân dung về các nghệ sĩ và bạn bè, như: nhà văn Nguyễn Tuân, Tô Hoài; họa sĩ Bùi Xuân Phái, Nguyễn Tư Nghiêm… Các bức tranh chân dung qua nét vẽ của họa sĩ vừa giản dị, gần gũi với đời thường vừa mang vẻ đẹp thanh thoát của tính cách nghệ sĩ, như: “Bà Lâm”, “Cô Đức”, “Em tôi”, “Tự họa”...
Họa sĩ Nguyễn Sáng còn được đánh giá cao ở những tranh có bố cục lớn như: “Thiếu nữ trong vườn chuối”, “Chùa Tháp”, “Đấu vật”, “Chọi trâu”, “Mèo đôi”, “Nghệ sĩ và người mẫu”, “Tình cảm họa sĩ”, “Không gian”, “Vũ trụ”... Nhiều tác phẩm của ông được coi là “bảo vật quốc gia” của nền mỹ thuật cách mạng Việt Nam.
* Người thiết kế bộ tem đầu tiên của Việt Nam
Ngoài vẽ tranh, họa sĩ Nguyễn Sáng còn tham gia tuyên truyền, cổ động cho cách mạng, vẽ giấy bạc mới và tham gia triển lãm mừng Quốc khánh đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.
Ông là người có vinh dự thiết kế bộ tem bưu chính đầu tiên của nước Việt Nam độc lập, phát hành năm 1946, thể hiện chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, khi mới 23 tuổi. Đây là lần đầu tiên con tem thuần chất của nước ta mang trên mình hai chữ “Việt Nam” cùng với hình ảnh vị lãnh tụ sáng lập nước Việt Nam dân chủ cộng hòa xuất hiện.
Tiếp sau đó, vào năm 1949, trong thời kỳ kháng chiến vô cùng gian khổ ở núi rừng Việt Bắc, đáp ứng yêu cầu kháng chiến, họa sĩ Nguyễn Sáng lại được giao thiết kế bộ tem thứ hai - "Kỷ niệm lần thứ 59 ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh". Tem in typo trên giấy dó gồm 2 mẫu với 2 mầu: nâu vàng đất và đỏ gạch mộc mạc, khiêm tốn, giản dị. Đây là bộ tem độc đáo của Việt Nam bởi được in trên giấy dó - một loại giấy được sản xuất thủ công chuyên dùng để in tranh dân gian ở miền Bắc Việt Nam và nó nhanh chóng trở thành bộ tem quý hiếm đối với giới chơi tem.
Đánh giá về những mẫu tem do họa sĩ Nguyễn Sáng thiết kế, họa sĩ Phan Kế An, người chuyên vẽ Bác Hồ đã viết: “Nguyễn Sáng khi sáng tác hội họa là một tác giả có bút pháp phóng khoáng, có thể nói là tung hoành nữa, nhưng khi vẽ tem, vẽ giấy bạc lại là một nhà đồ họa vững vàng, tỉ mỉ, chính xác, biết tìm những biện pháp tối ưu, thích hợp với kỹ thuật thô sơ của thuở sơ khai... Con tem đầu tay của anh vẽ chân dung "Cụ Hồ" là con tem chững chạc, vẽ với tinh thần trách nhiệm cao, với tình cảm sâu đậm, hình ảnh Bác được mô tả đúng tinh thần, toàn thể con tem trang trọng”.
Họa sĩ Nguyễn Sáng ra đi vào ngày 16/12/1988, tại TP Hồ Chí Minh, để lại bao tiếc nuối trong lòng người yêu hội họa. Tên tuổi danh họa Nguyễn Sáng cùng với những tác phẩm của ông sống mãi trong lịch sử tạo hình Việt Nam hiện đại.
Năm 1996, ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật đợt I cho các tác phẩm: “Giặc đốt làng tôi” (Sơn dầu, 1954), “Kết nạp Đảng tại chiến trường Điện Biên Phủ” (Sơn mài, 1963), “Thành đồng Tổ quốc” (Sơn mài, 1978), “Bộ đội trú mưa” (Sơn mài, 1970), “Thiếu nữ bên hoa sen” (Sơn dầu, 1972).
Từng có thời gian gắn bó, làm việc với họa sĩ Nguyễn Sáng, họa sĩ Đặng Thị Khuê chia sẻ: "Văn là người, và mọi sáng tạo điều như vậy. Nhưng nghệ sĩ thì thường không chỉ sống một cuộc đời. Tầm vóc xúc cảm và tầm cỡ tư duy của những tài năng lớn không bó hẹp vào đời sống cá nhân mà hàm chứa cả tinh thần thời đại. Những cá tính và tư chất của họ luôn in dấu cội nguồn văn hóa - thứ làm nên tính cách đặc thù và cá biệt không thể trộn lẫn. Nếu không phải là người Nam bộ chắc Nguyễn Sáng không thể cống hiến cho đời một cái nhìn hào sảng và phân minh đến như vậy. Tuy nhiên, trong ông còn có khả năng tích hợp nhiều phẩm chất đa dạng khác, thể hiện ở lối ứng xử chân thành mà mực thước, sự tinh tế tao nhã trong ẩm thực... Nguyễn Sáng đã đạt tới đỉnh cao của của thời kỳ nghệ thuật hiện thực. Nghệ thuật của ông đã lưu dấu trong tiến trình của nghệ thuật hiện đại Việt Nam, định vị vị thế của một tài năng xuất chúng. Giờ đây nghệ thuật đương đại Việt Nam đã viết thêm những trang mới nhưng tấm gương sáng tạo và nhân cách sống của ông thì còn mãi. Hy vọng rằng một ngày nào đó không xa, Việt Nam sẽ có một Bảo tàng nghệ thuật đương đại, và trong đó không thể thiếu được một phòng tranh của riêng ông - một trong 4 trụ cột của mỹ thuật hiện đại Việt Nam (Sáng, Nghiêm, Liên, Phái)".
Có thể nói, họa sĩ Nguyễn Sáng là tấm gương lao động sáng tạo trong nghệ thuật và trong cuộc sống. Tư cách nghệ sĩ và nghệ thuật của ông đã ảnh hưởng lớn đến nhiều thế hệ nghệ sĩ sau này. Tên của ông được ghi trong “Từ điển Bách khoa Larousse” của Pháp.
Ngày 29/7/2023, Bộ Thông tin và Truyền thông, Tổng công ty Bưu điện Việt Nam đã phát hành bộ tem bưu chính "Kỷ niệm 100 năm sinh họa sĩ Nguyễn Sáng (1923-2023)", gồm 1 mẫu tem có khuôn khổ 46 x 31 (mm).
Bộ tem do họa sĩ Nguyễn Du và Phạm Quang Diệu (Tổng công ty Bưu điện Việt Nam) thiết kế theo phong cách đồ họa, thể hiện hình ảnh chân dung quen thuộc của họa sĩ Nguyễn Sáng và tác phẩm "Giặc đốt làng tôi". Đây là lần đầu tiên tác phẩm này được giới thiệu trên tem bưu chính, thể hiện tình quân dân đồng bào Tây Bắc ngày đêm chiến đấu bảo vệ Tổ quốc./.
Hoàng Yến (tổng hợp)
